कोरोना व्हायरसचा संसर्ग नक्की कधी सुरु झाला, हे त्या चीनच्या जिवालाच माहित. पण आपलं लक्ष साधारण जानेवारी फेब्रुवारीपासून त्याच्याकडे गेल. आणि रात्रीतून घडावं असं सगळं बदललं. शाळा, थिएटर्स, हॉटेल, दुकाने, रहदारीचे रस्ते सारं ओसाड पडलं. प्रत्येकाच्या मनात एक अगतिक भीती, मळभ निर्माण झालं. मास्क आणि सॅनिटायजर जीवनाचे अविभाज्य भाग बनले. लोक एकमेकांकडे, प्रत्येक वस्तू कडे संशयित नजरेने बघू लागली, सगळीकडे जाहिरातीमध्ये चित्रविचित्र हावभाव करून नाचणारा हिरव्या रंगांचा कोरोना व्हायरस दिसायला लागला.

माझं क्लिनिक चालू होत पण नेहमीचा उत्साह वाटत नव्हता. पेशंट कमी झाले होते. येणारा दचकत, बिचकत यायचा. क्लिनिकमधून संशयित पेशंट कोरोना तपासणीसाठी पाठवत होतो पण पेशंट तसेच परत यायचे. एके दिवशी curfew आणि लॉकडाऊन जाहीर झाला आणि अवसानच गळालं. आपल्याला होईल का? क्लिनिकमधे पसरेल का? काळजी वाटत होती. क्लिनिकमधे प्रत्येक वस्तूला हात लावताना भीती वाटायला लागली. क्लिनिक स्टाफही यायचा बंद झाला आणि आठवड्याभरासाठी क्लिनिक बंद केलं.
घरी मुलांची दंगा मस्ती चालायची. खाणं पिणं, जास्त झोपणं सारं चालू होतं. पण अस्वस्थ वाटायचं. काय होतंय? का होतंय? तेच कळत नव्हत. डॉक्टर असल्यामुळे भीती जास्त वाटते का कमी ते माहित नाही पण भीती वाटतं होती हे खरं. कधीची TO DO लिस्ट बनवली होती. रोज वाचायचे पण करत काहीच नव्हते. एका आठवड्यात हतबल वाटायला लागलं. आठ दिवसांनी एक ऍडमीटेड पेशंट बघायला बाहेर पडले, घरी परत आल्यावर खूप दिवसांनी छान वाटलं. तेव्हा लक्षात आलं की कामच आपल्या मनाला जिवंत ठेवू शकतं आणि नेहमी पेक्षा कमी वेळ पण क्लिनिक सुरु झालं.

बातम्यात दिसायचं, परदेशात डॉक्टर्स, पॅरामेडिक स्टाफ थकलाय, मास्क, PPE किटचा अभाव, विश्रांतीला वाव नाही, आश्चर्यकारक होत सगळं. ज्या देशामध्ये सुख, समृद्धी भरभरून आहे, सगळं काही ओसंडून वाहतंय तिथं ही अवस्था. पण हळू हळू आपल्या देशातील बातम्याही येऊ लागल्या.

पेशंटची संख्या रोज वाढत होती, सरकारी हॉस्पिटलमधले कर्मचारी अपुरे पडू लागले. तेव्हा खाजगी डॉक्टर्सना सरकारी हॉस्पिटलमध्ये येऊन काम करावं लागेल असं बातम्यात सांगितलं गेलं. कलेक्टर ऑफिसमधून, “गरज पडल्यास तुम्हाला सेवा द्यायला याव लागेल” असा फोन आलाही. आणि आठवड्याभरात ससून हॉस्पिलमध्ये मिटिंगसाठी बोलावणं आलं. नुकतीच तिथं Intensivist ची टीम ICU मध्ये कामासाठी रुजू झाली होती. मिटिंग झाली, फिजिशियनच्या काही टीम बनवल्या गेल्या, माझी ड्युटी एक आठवड्यानंतर होती. सुरुवातीला प्रशांत फार खुश नव्हता, काळजीत होता पण मी जायला तयार हे कळल्यावर तो तयार झाला. मुलांना सांगितलं, वेदांगला रडायला येत होत “तुला कशाला जायचंय? ते लोक बाहेर गेले म्हणून त्यांना आजार झाला, देव त्यांच्याकडे बघून घेईल, तुला आजार झाला तर? तू मरून गेलीस तर?” असं त्याचं दोन तीन दिवस चालू होतं. थोडं समजून सांगितलं आणि त्याला बहुतेक ते समजलं. विहानला सांगितलं तर तो म्हणाला “मम्मा तू किती वर्षांनी वापस येणारे? (त्याचा तास, दिवस सगळ्याचा हिशोब वर्षात असतो) दादा आणि माझ्यासाठी कुल्फी करून जाशील?” हसूच आलं मला.

नायडूसोबतच ससून कोरोना उपचारासाठीच अधिकृत ठिकाण बनवलं गेलं. तिथली अकरा मजली इमारत फक्त कोरोना उपचारासाठी राखीव ठेवण्यात आली. पेशंटसाठी खाट, मॉनिटर, टाचणीपासून ते व्हेंटिलेटरपर्यंत लागणाऱ्या सर्व गोष्टी, काम करणारी लोकं, त्यांच्या कामाचं, राहण्याचं नियोजन, हजारो गोष्टी लागतात एक हॉस्पिटल चालवायला. थोड्या अवधीत इतकी मोठी यंत्रणा कार्यरत करणं खरंच मोठ्या जोखमीचं काम आहे.

माझी ड्युटी ५ C म्हणजे सस्पेक्टेड वॉर्डमधली. रोज सकाळी आठ ते दुपारी दोन, सहा तास. पहिल्या दिवशी सहाच्या सुमारास घरून निघाले. हॉटेलवर सामान ठेवून आठ वाजता ड्युटीला पोचायचं होत. हॉटेल ससूनपासून दोनेक किमीवर. रोजच्या एवढा नाष्टा केला, दुपारपर्यंत भूक लागू नये म्हणून जबरदस्तीने जास्तीची दोन चार बिस्कीट खाल्ली. पण, पाणी पिताना घोट घोट ठरवून पित होते. बाथरूमला तर किती वेळा गेले माहित नाही, ब्लॅडरमधला प्रत्येक थेंब न थेंब बाहेर काढायचा प्रयत्न चालू होता. ससूनला पोचले. कॉलेजच्या पहिल्या दिवसासारखी धाकधुक वाटत होती. पाचव्या मजल्यावर पोचले. तिथे A, B, C असे वॉर्ड. एक चक्कर मारली आणि C वॉर्ड मध्ये घुसले. डोंनिंगसाठी सामान शोधलं. आजुबाजूला सगळा पसारा, काहीच सापडेना. ड्रेस होता. पण मास्क, गॉगल, ग्लोल्व्हज काहीच नाही. क्षणभर माझं अवसानच गळालं. वाटलं आता आपलं काही खरं नाही. पळून जावं परत. दहा पंधरा मिनिटं लागली सगळ्या गोष्टी गोळा करायला. यायच्या आधी बघितलेला डोंनिंगचा व्हिडीओ आठवून आठवून PPE किट चढवला आणि पोचले कर्मभूमीवर.

PPE म्हणजे personal protective equipment. कोरोना बाधित पेशंटला तपासताना, त्यांच्यावर उपचार करताना इंन्फेक्शनपासून बचाव करण्यासाठी घातला जाणारा ड्रेस. डोक्यापासून पायापर्यंत अखंड, प्लास्टिक सारख्या कापडापासून बनलेला असतो. सोबत डोक्याला केस बांधण्यासाठी कॅप, N ९५ व सर्जिकल असे दोन मास्क, गॉगल, फेस शिल्ड, दोन ग्लोव्हस, चप्पल वा बुटावरून घालण्यासाठी वेगळं कव्हर असं सगळं घालावं लागतं. हे सगळं घालण्याची व काढण्याची विशिष्ट अशी पद्धत असते. किट घातल्यानंतर संपूर्ण ड्युटी संपेपर्यंत बाथरूमला जाता येत नाही किंवा साधं घोटभर पाणीही पिता येत नाही. ड्युटी संपल्यावर संपूर्ण किट व्यवस्थित काढून, नखशिखांत शरीर व सर्व घातलेल्या कपड्यांना स्वच्छ करणं गरजेचं असतं. सरासरी सहा तास ड्युटी करणाऱ्या व्यक्तीला डोंनिंग, डोफिगच्या वेळा पकडून सात ते साडेसात तास खाण्यापिण्याविना व लघुशंकेविना रहावं लागतं. PPE मधे अतिशय उकाडतं. घामाच्या धारा सगळीकडून वाहत असतात. दोन मास्क घातल्यामुळे नीटसा श्वास घेता येत नाही. अधून मधून तोंडानी श्वासोछ्वास करावा लागतो. जास्त बोलताना व पायऱ्या चढताना थोडी धाप लागते. गॉगल व फेस शिल्डवर धुक्यासारखं सतत जमा होत राहातं. दोनएक तासांनी मास्कची कडा, बांधलेल्या मास्कच्या दोऱ्या, गॉगल रुतायला लागतो, काय आणि कुठं दुखतंय तेच कळत नाही आणि हात लावून ते व्यवस्थितही करता येत नाही. नाका तोंडाच्या चित्रविचित्र हालचाली करून रुतणारा मास्क ऍडजस्ट करण्याचा प्रयत्न करावा लागतो. ओठ सुकले तर त्यांच्यावर जीभ फिरवायलाही भीती वाटते.

असो. तर मी, पेशंट विभागात गेले. मोठ्ठा हॉल आणि दोन्ही बाजूला ४ – ५ फुटांवर वीस पेशंटचे कॉट. सर्व सिस्टर, डॉक्टर PPE मुळे सारखेच दिसत होते. PPE घालून चाल मंदावते आणि बदलते ती थेट, अंतराळात काम करणाऱ्या लोकांसारखी. सगळ्यांनी ड्रेसवर आपापली नाव लिहिली होती. पण प्रत्येक वेळेला त्यांच्या जवळ जाऊन, त्यांचं नाव वाचून बोलावं किंवा काम सांगावं लागायचं. सगळे कॉट भरलेले, जवळ जवळ सगळेच रुग्ण गंभीर. जागेचं आणि सर्व गोष्टींचं भान यायला एक तास लागला. अकराच्या सुमारास अचानक थकवा आला, हातापायात अवसानच नव्हतं, तहान लागली होती. मटकन खुर्चीत बसले. थोड्या वेळात बरं वाटलं आणि काम परत सुरु झालं. दोन वाजले, ड्युटी संपली. मन, शरीर फार दमलं होतं. रूममध्ये आल्यावरही तोंड सतत कोरड पडायचं, संपूर्ण दिवस कमालीचा थकवा जाणवत होता.

रोज रुग्णांची भर पडत होती. ताप, खोकला, दम लागणे ही लक्षणं व गंभीर स्वरूपाचा आजार असलेले, वेगवेगळ्या व्यधिनीं ग्रासलेले व कोरोना चाचणीच्या रिपोर्टची वाट बघणारे सारे रुग्ण संशयित वॉर्डमधे यायचे. रिपोर्ट यायला साधारण चोवीस तास लागत होते. तिथल्या सरासरी वीस ते तीस टक्के रुग्णांचे रिपोर्ट्स पॉझिटीव्ह यायचे. तोपर्यंत त्यांच्या आजाराच्या सर्व शक्यता लक्षात घेणं आणि आहे त्या सुविधांमधे योग्य उपचार देणं एक मोठं आव्हानं होतं. सोबत इतर डॉक्टर्सही होते. पेशंटचं रक्त तपासायला पाठवणं, Xray करून घेणं, रिपोर्टस गोळा करणं, गरजेनुसार कृत्रिम श्वास देणं, पोटावर झोपवणं, समजावून सांगणं यात सतत सगळे व्यस्त असायचे. जीवन मरणाची रस्सीखेच सतत चालू असायची. कधी आम्ही जिंकायचो तर कधी काळ. संक्रमणाची शक्यता लक्षात घेता, नातेवाईकांना रुग्णाला भेटू दिलं जात नव्हतं. फोनवरून तब्येतीची माहिती दिली जायची, एखादा गेला तरीही फोनचं.

५ c विभाग कोरोना संशयित ICU बनला होता. मी आणि सोबत काम करणाऱ्या डॉक्टर्सनी तिथल्या स्टाफ, इन्चार्जच्या मदतीनं ICU साठी लागणाऱ्या गोष्टींची जमवाजमव केली. करण्यासारखं खूप काही होतं पण तितक्याच अडचणीही होत्या. काही गोष्टी मार्गी लागल्या आणि पुष्कळ राहील्या. रोज वाढणारे पेशंट, मृत्यू सगळं भीतीदायक होतं तर दुसऱ्या बाजूला आजारातून ठणठणीत बरे होऊन घरी जाणाऱ्यांची संख्याही मोठी होती आणि तेच सगळ्यांना काम करण्यासाठी प्रवृत्त करायला पुरेसं होतं. मला तिथं सगळ्यात जास्त प्रोत्साहन कुणाकडून मिळालं माहितेय? तिथं काम करणारे निवासी डॉक्टर्स. हाडाच्या कलाकाराला प्रेक्षक कोण, रंगमंच कुठला याने फरक पडत नाही, नाटक सुरु झालं की तो आपल्या भूमिकेत हरवतो. अगदी तसंच, अजून किती दिवस कोरोना वार्डमधे काम करावं लागेल हे माहित नसतानाही अगदी जीव तोडून ती सारी काम करत होती. कामात, डोळ्यात कुठेही संकोच, भीतीचा लवलेशही नव्हता. त्यांची बरोबरी कदाचित शक्य नाही पण जमेल तितकं करायला मी नक्कीच तयार होते.

दररोज डोंनिंग करून वार्डात आल्यावरही बरीचशी लोक बाहेर आलेले केस, नीट न बसलेला मास्क, कपडे व्यवस्थित करण्याचा प्रयत्न करायचे. हे बघून एक दिवस PPE किट देणाऱ्या मुख्य सिस्टरना जाऊन सांगितलं की, “डोंनिंग करताना एक मार्गदर्शक हवा. ते शक्य नसेल तर रुममधे आरसा लावावा जेणे करून डोंनिंग नीट केलं जाईल. कारण आरोग्य कर्मचाऱ्यांना संक्रमणापासून वाचवण्यासाठी ती महत्त्वाची गोष्ट आहे”. कामाच्या शेवटच्या दिवशी दहा बाय दहाच्या मोठ्या आरश्यात बघून मी डोंनिंग केलं. माझं बक्षीस होत ते.

या सगळ्या प्रवासात मला स्वतःला काय वाटलं? सुरुवातीला काही लोक स्वेच्छेने, कोरोना बाधितांसाठी काम करण्यासाठी नाव देत होते, तेव्हा नव्हतं झालं धाडस. परंतु कलेक्टर ऑफिस मधून फोन आल्या क्षणापासून मी मानसिक दृष्ट्या पूर्णपणे तयार होते. माझ्यावर आलेली जबाबदारी मी अगदी आंनदाने स्वीकारली. लढायला जाणाऱ्या सैनिकासारखं वाटत होतं. शिक्षणाबद्दल अभिमान वाटत होता. त्या प्रत्येक व्यक्तीबद्दल आदर वाटत होता ज्यांनी मला इथं पर्यंत यायला हातभार लावला व ज्यांच्यामुळे मी हे काम करू शकणारं होते. घरात लहान मुलं, म्हातारी माणसं आहेत म्हणून ही जबाबदारी मी नाकारणार नव्हते. काही वेळा माझ्या मनात मृत्यूच्या भीतीचं वलय उठलं आणि विरलं. इथे शब्दात मांडलाय त्या पेक्षाही कितीतरी मोठा अनुभव, वेगळा दृष्टिकोन मला मिळाला. रुग्णांना बर करणं, माझ्या मागाहून येणाऱ्या सहकाऱ्यांना सोबत देणं, आजूबाजूच्या लोकांची थोडी भीती कमी करणं, आई म्हणून मुलांवर सामाजिक जबाबदारीचे संस्कार घडवणं या पैकी माझ्या कामातून काय साध्य होईल माहित नाही पण मनात एक समाधान असेल, गरजेच्या वेळी मी तिथं होते.
– डॉ. सुषमा जाधव/गायकवाड
फिजिशीयन, पुणे.