वाशिम जिल्ह्यातल्या बंजाराबहुल पोहरादेवीत उत्कृष्ट काम करणाऱ्या डॉ. संतोष देशमुखांना एका सहकाऱ्याने सुचवलं की, “तुमचं क्लिनिकल नॉलेज चांगलं आहे तर पुढची परीक्षा द्या म्हणजे कायम नोकरीत नेमणूक होईल. त्यानुसार सरांनी नोकरी करतानाच पदव्युत्तर पदवीची परीक्षा उत्तीर्ण केली आणि पुढे परभणीला वूमन हॉस्पिटलला त्यांची नेमणूक झाली. ग्रामीण रुग्णालयानंतर प्राथमिक आरोग्य केंद्र पोहरादेवी आणि तिथून वूमन हॉस्पिटल, परभणी असा त्यांचा प्रवास झाला. ऑबस्ट्रेस्टिक्स आणि गायनॅकॉलॉजी असे दोन्ही पेशंट ते पाहायचे.

डॉक्टर सांगतात की, “तेव्हा लक्षात आलं की आदिवासी भागापेक्षाही विदर्भ, मराठवाड्यात स्त्रियांना बोलण्याचं स्वातंत्र्य नाही. विदर्भापेक्षाही मराठवाड्यातली परिस्थिती त्यांना खालावलेली वाटली. त्यामुळे इथं स्त्रियांच्या आरोग्याविषयी बोललं तरी लोकं कान टवकारून पाहायचे, की हा माणूस या विषयावर बोलतोय आणि तेही स्त्रियांशी!!” मग यावर सरांनीच एक तोडगा काढला. गरोदर माता आणि प्रसूतीपश्चात माता यांचे प्रश्न आणि बाकी गायनॅकोलॉजीमधले काही प्रश्न यांना ते उत्तरं द्यायचे. प्रत्येक वॉर्ड वेगळा असला तरी ज्या वॉर्डात डॉक्टर असतील, त्यानुसार तिथल्या प्रश्नांवर ते सामुहिक मार्गदर्शन करायचे. कारण वॉर्डमध्ये पेशंट, त्यांचे नातेवाईक असे मिळून किमान 25-30 तरी लोक असायचे. तिथं मग प्रसूतीदरम्यान घ्यायची काळजी, प्रसूतीदरम्यान काय करायला हवा, प्रसूतीनंतर घ्यायची काळजी याविषयी ते सांगायचे. इथंही प्रसूतीनंतर वापरण्यात येणारे पॅड स्वच्छ, चांगले हवेत. पॅड वापरण्यापूर्वी आणि वापरल्यानंतर हात स्वच्छ धुवायला हवेत हे ते आवर्जून सांगायचे.

डॉक्टर म्हणतात, “इथंही हात स्वच्छ धुणं महत्त्वाचं ठरतं. कोरोनासाठी जसं हात स्वच्छ धुणं लागू होतं तसंच ते बाकी आजारात किंवा एरवीही लागू होतं. हात नाकातोंडाला लावण्यापूर्वी, लावल्यानंतर तसेच ते जननेंद्रियाला लागण्यापूर्वी आणि नंतरही धुतले गेले पाहिजेत. कुठल्याही आजारचे पहिले वाहक हातच ठरतात.” स्त्रिया प्रसूतीसाठी कळा घेताना खालच्या अंगाने घेतात त्या कशा घ्यायच्या, म्हणजे म्हातारपणी मायांग बाहेर येणार नाही किंवा मूळव्याधीचा त्रास होणार नाही हेही डॉक्टर समजावून सांगतात. हे सगळं ऐकता ऐकता हळूहळू लोकांच्याच लक्षात आलं की, या माणसाचा हे सगळं सांगण्यामागचा हेतू चांगला आहे, सामाजिक आहे. पहिला महिना सरांसाठी कठिण ठरला तरी नंतर त्या भागात सगळे डॉक्टरांना ओळखू लागले. स्त्रिया सुरूवातीला लाजतात, बोलत नाहीत असं असलं तरी नंतर नंतर त्या डॉक्टरांकडे त्यांची समस्या घेऊन यायला लागल्या.

वूमन हॉस्पिटलनंतर डॉक्टरांची बदली झाली ती सेलूला. आता उपजिल्हा रुग्णालय सेलू इथं येऊनही सरांना चार वर्ष झाली आहेत. तरीही डॉक्टरांनी वूमन हॉस्पिटलमधली त्यांची सिझर वगैरेसारखी ऑपरेशन्स सुरूच ठेवली.

डॉक्टरांनी जास्त काळ काम केलं ते ग्रामीण भागात मानोरा आणि पोहरादेवी इथं. तिथं बंजारा समाजाची वस्ती जास्त प्रमाणात. डॉक्टर सांगतात, “मानोरा इथं असताना कामावरून आलं तरी तिथं त्यांनी छोटं क्लिनिक सुरू ठेवलं होतं. ते म्हणतात, मला दुसरं काही व्यसन नव्हतं. मग पेशंट बघायचे, पुढचा अभ्यास करायचा, वाचायचं हेच व्यसन. मग सतत लोकांमध्ये असायचे. त्यातून जनसंपर्क चांगला वाढला.” त्यामुळे सात वर्षांच्या मानोऱ्यातल्या काळात त्यांना पोहरादेवीचे लोकही ओळखू लागले होते. डॉक्टर त्या त्या समाजाच्या चाली रीतींमध्ये भाग घ्यायचे, कार्यक्रम असतील तर तिथंही हजेरी लावायचे. त्यामुळे तिथंही भाषेची अडचण आली नाही. बंजारा समाजाची भाषा फार अवघड वाटली नाही. किंवा ग्रामीण मराठीत बोललं तरी त्यांना ते कळायचं. त्यांचं बंजाराही डॉक्टरांना कळायचं.

डॉक्टर मानोऱ्यात नोकरीत रूजू झाले तेव्हा तिथं दोन डॉक्टर होते. “मंगरूळपीर तालुक्याला पण डॉक्टर होते. गावात डॉक्टर नव्हते. मग आम्ही मानोऱ्याहून दोघं डॉक्टर 7-7 दिवस तिथं जायचो. असं साधारण महिना दीड महिना आम्ही केलं. डॉक्टर 2002 मध्ये तिथं रुजू झाले होते. ते सांगतात, तिथं साधा बल्ब लावायचा तरी आमच्याकडे पैसे नसायचे. आता बऱ्याच सोयी झाल्या आहेत. 2005 मध्ये एनआरएचएम आलं आणि त्याची आम्हाला खूपच मदत झाली. दवाखान्यात लागणाऱे सामान आणि सोयीसुविधेसाठी आम्हाला हक्काचे पैसे मिळू लागले. मानोऱ्याहून वाशिम 60 तर अकोला 90 किमीवर होतं. त्यामुळे ही दोन्ही ठिकाणं आमच्यासाठी सोयीची नव्हती. आमचा एखादा पेशंट तिथं पाठवायचा तर ते सहज शक्य नव्हतं. यवतमाळही 90 किमी तर पुसद 60 किमी. एकदा एक पेशंट आला, तो बेशुद्ध होता. कारली म्हणून गाव होतं मानोऱ्यापासून साधारण 10 किमीवर. तिथून ते त्याला घेऊन आले होते. दोन दिवस ताप येऊन ते बेशुद्ध झाला होता. मग गावातले लोक त्याला घेऊन आले होते पण, त्यांना त्याला परत न्यायचं होतं. कारण आता बेशुद्ध आहे तर काही व्हायचं नाही आणि तो जाईलच असं त्यांना वाटत होतं. त्यांनी पेशंटला आणलं होतं तेव्हा मी म्हणालो, तुम्हाला तो जगणार नाही असंच वाटतंय ना? मी प्रयत्न तरी करून बघतो. असं म्हणत डॉक्टरांनी तपासण्या करून घेतल्या. तर सेलेब्रल मलेरियाचं निदान झालं. त्याला आयसीयुचे उपचार लागले असते. ते आम्ही बाहेरच सुरू केले. आणि सांगायचं म्हणजे दुसऱ्या दिवशी तो पेशंट उठून बसला. आजही तो जिवंत आहे. तेव्हापासून ते मानोरा गावच माझ्याकडे यायला लागलं. काहीही सल्ला हवा असेल, ऑपरेशन असेल तरी आधी ते लोक मला भेटायला लागले. आणि मानोरा माझं दुसरं घरंच झालं. सात वर्ष ग्रामीण रुग्णालय आणि नंतर सात वर्ष पोहरादेवीला अशी चौदा वर्ष मी त्या भागात राहिलो होतो.”

डॉक्टर सांगतात, “पगारासाठी मी काम केलंच नाही कधी. मला सेवेची संधी मिळतेय असाच विचार सतत मनात असायचा. त्यामुळेच आजही तिथल्या लोकांचे मला फोन येतात. माझी आठवण काढली जाते. त्यांना आरोग्यविषयक योग्य गोष्टी सांगणे हे मी सतत करायचो.” यामुळेच असेल कदाचित पण तिथं असताना त्यांना काही सामाजिक प्रश्नही कळायचे. लोकच ते त्यांच्यापर्यंत घेऊन यायचे. एक उदाहरण ते सांगतात, एक मुलीसाठी स्थळं बघणं सुरू होतं. जे स्थळ आलं होतं त्या मुलाने एकदा आत्महत्येचा प्रयत्न केला होता. मग अशा ठिकाणी मुलगी द्यायची का नाही असा प्रश्न होता. मग हा प्रश्नही डॉक्टरांकडेच आला. ते म्हणतात, “तिथं आजारावर उपचार करणारे डॉक्टर जसे आम्ही होतो तसेच त्यांच्यासाठी कधी सायकॉलॉजिस्ट असायचो तर कधी मानसिक आधार देणारे हितचिंतकही असायचो. वरचा प्रश्न त्यांच्याकडे आल्यानंतर त्यांनी मुलीच्या पालकांना सांगितलं, की दोन प्रश्न तुम्ही त्या होणाऱ्या जावयाला विचारा- की सुसाईडचा प्रयत्न का केला आणि परत तुम्ही असं करणार नाही याची काय गॅरंटी? या दोन प्रश्नांची समाधानकारक उत्तर तुम्हाला मिळाली तर मुलगी द्या. मग ते म्हणाले की मुलगीही तेच म्हणते आहे. आणि ती काही या लग्नासाठी खुश नाही. मग डॉक्टर म्हणाले की मुलीची इच्छा नाही तर मग प्रश्नच नाही. त्याऐवजी एखादा गरीब पण निर्व्यसनी मुलगा बघा” असं डॉक्टरांनी त्यांना सांगितलं.

डॉक्टर शेवटी म्हणतात, “कोरोनाने आपल्याला दाखवून दिलं योग्य इन्फ्रास्ट्रक्चर हवं. कोविडच्या काळात मी पोहरादेवी, मानोऱ्याला नव्हतो. पण तिथून मला अक्षरशः 25-30 फोन आले की डॉक्टर तुम्ही आत्ता इथं हवे होतात. कारण तिथल्या लोकांना तिथं काहीच मदत मिळाली नाही आणि थेट तिथून 30-40 किमीवर असलेल्या कारंजा किंवा मंगरूळपीरला दाखल व्हावं लागलं. मी खरंतर वेगळं काहीच केलं नव्हतं. प्रशासनाने ठरवून दिलेलं कामच मी करत होतो पण ते प्रामाणिकपणे आणि तोच प्रामाणिकपणा लोकांना भावला.” त्यामुळेच ड़ॉ. देशमुखांची बदली होऊनही पोहरादेवीचे लोक आणि जुने पेशंट आजही डॉक्टरांची आठवण काढतात, त्यांचा हक्काने फोनवरून सल्ला घेतात.